Over Spoorijzer 109

Wat bekend is van de geschiedenis van Spoorijzer nummer 109 is niet helemaal duidelijk en ook deels tegenstrijdig. Om een voorbeeld te noemen is nummer 109 in 1957 gebouwd, terwijl oudere machines een hoger fabrieksnummer kunnen hebben.... klopt dit wel?


Hieronder is geprobeerd om de geschiedenis van deze Spoorijzer zo volledig mogelijk uit de doeken te doen. Mocht u denken, "daar klopt iets niet", of "ik weet meer van de geschiedenis", mail mij dan aub.

 

In het begin

Volgens overleving zou Spoorijzer nummer 109 in 1957 gebouwd zijn. Dit is echter wel afwijkend van de overige locs met lage fabrieksnummers, die allemaal uit 1952/53 stammen (tot en met nummer 125). Het één na laagste fabrieksnummer wat gebouwd is in 1957, zou pas loc 178 zijn! Omdat de 7 en de 2 best op elkaar lijken en nummerplaten niet altijd goed leesbaar zijn, is daar mogelijk verwarring ontstaan. Het vermoeden is dan ook dat de loc toch uit 1952 stamt. Op deze website wordt daarom bouwjaar 1952 aangehouden. 

 

Na productie werd de loc door Spoorijzer niet direct aan een bedrijf geleverd, maar kwam deze in het Spoorijzer verhuurpark terecht. In 1970 zijn de huurloc's van Spoorijzer overgegaan naar Oving Spoor te Hendrik Ido Ambacht (ookwel later ODS genaamd vanwege de fusie tot Oving-Diepenveen-Struyken) om daar het verhuurpark te komen versterken. Dat verhuurpark bestond vroeger uit vele tientallen loc's voornamelijk van het fabrikant Jung. In ieder geval is er een tiental Railtractoren overgegaan naar Oving, waaronder loc nummer 109. Daar werden de alle Spoorijzers voorzien van een ronde Oving plaat met daarop een eigen Oving nummer. Dit werd aangebracht op de neus van iedere machine. De nummers liepen op vanaf 100 en Spoorijzer 109 kreeg daarbij het verwarrende nummer 111.

 

 

Spoorijzer 109 tijdens het voorjaar in 2003 met de Oving plaat op de neus.
Spoorijzer 109 tijdens het voorjaar in 2003 met de Oving plaat op de neus.

Dit was niet de enige verandering aan de loc's. Volgens de toenmalige bedrijfsleider van ODS, de heer Meijer, werden de watergekoelde Farymann motoren vervangen door luchtgekoelde exemplaren. Dit werd gedaan omdat huurders nog wel eens vergaten bij vorstgevaar het water af te tappen. Daardoor vroren meerdere motoren kapot.

 

G. Rozendaal

Een aantal Spoorijzers bleven tot 1995 bij ODS in het verhuurpark, maar nummer 109 (ODS 111) ging al eerder van de hand. In 1991 dook de loc op bij het bedrijf Snoei in Krimpen aan de IJssel en werd in datzelfde jaar verkocht aan hout impregneerbedrijf G. Rozendaal in Kampen. Daar werd de loc door de medewerkers opgeknapt en (waarschijnlijk) ook in de huidige knalgele kleur geschilderd. De loc heeft daar 3 jaar dienst gedaan op een traject van 30 meter om hout op een grote lorrie de impregneerketel in en uit te rijden. Door het impregneerproces werd het hout verduurzaamd. Door de komst van een nieuwe impregneerketel werd de Spoorijzer te licht voor de taak en werd de loc op het terrein opgeslagen. Doel was om de loc te verkopen.

 

 

Zo zag de loc er na aankomst in juni '99 bij de GSS uit. Motorisch goed, maar de verflaag was van erg slechte kwaliteit
Zo zag de loc er na aankomst in juni '99 bij de GSS uit. Motorisch goed, maar de verflaag was van erg slechte kwaliteit

Komst naar de GSS

Door het uitkomen van het boek "Smalspoor in Nederland" van H. Sluijters (zie bronvermelding) in 1998 kwam de loc in mijn belangstelling te staan. Ik was toen sinds een jaar medewerker van de Gelderse Smalspoor Stichting (GSS) en droomde ervan om ooit een eigen loc te hebben en het liefst ook een Spoorijzer. Waarom is nog steeds lastig uit te leggen, maar ik vind dat kleine gedrongen uiterlijk wat hebben en bovendien is het een loc van Nederlandse fabrikaat, wat opzich best bijzonder is.

Daarna ging het snel. Het bestuur van de GSS legde contact met de firma en binnen anderhalve week stond loc nummer 109 bij de GSS in Erlecom en was hij in mijn eigendom! Erg goedkoop was dat niet, vooral niet voor een scholier van destijds 17, maar de keuze tussen een brommer en een eigen loc was wel snel gemaakt..... Dan is 1500 kilo toch wat indrukwekkender!

 

 

Opknappen

Het buitendienst staan had de loc duidelijk geen goed gedaan. De loc was niet in opgeknapte toestand en ik vreesde dat opknappen wel erg lastig zou worden. Een andere medewerker, André de Jong, ontfermde zich over mijn loc en bood aan hem voor mij op te knappen. Dat aanbod kon ik uiteraard niet weerstaan! André heeft mijn loc helemaal uit elkaar gehaald, gezandstraald, geschilderd en technisch in orde gemaakt. Dit was niet zo soepel gegaan als ik het zelf had moeten doen! Na een half jaar werk was mijn loc weer in de toestand zoals hij in Kampen heeft gereden, dus met het voor sommige mensen zo in het oogspringende geel. Dit leverde de loc trouwens bij de GSS ook de, naar mijn mening weinig flateuse, naam "Kanarie" op.

 

Mijn loc (voorjaar 2002) met een kipbakkentrein op het voormalige omloopspoor bij de GSS
Mijn loc (voorjaar 2002) met een kipbakkentrein op het voormalige omloopspoor bij de GSS

Nog een keer?

Vanaf januari 2001 was Spoorijzer 109 weer bij de GSS te zien. Helaas bleek de versnellingsbak toch nog steeds niet goed te werken. Voor- en achteruit ging prima, maar vooral de tweede versnelling liet het afweten. Daarnaast bleek het geel erg gevoelig voor verkleuring. Op sommige plekken was meer sprake van een roomwitte verflaag!
Uiteindelijk heeft het tot het voorjaar van 2004 geduurd voordat er werd begonnen met een uitgebreide opknapbeurt. De losse onderdelen werden gedemonteerd en bij mij thuis voorzien van meerdere verflagen. Het frame (met niet meer dan de wielen, versnellingsbak en motor) werd in de Ooijpolder opgeknapt. Daarnaast is de hele machine technische nagekeken, inclusief de versnellingsbak. Uiteindelijk bleek dat deze technisch wel in orde was, maar dat alleen de koppeling naar beide versnellingen beter moest worden afgesteld. Het resultaat: een mooi gele en dienstvaardige machine!

Op de rijdag van 17 juli 2005 werd de loc officiëel weer in dienst gesteld. Vele ritten werden gereden met uitgenodigde familie en vrienden in de wagentjes. Vooral 'heuvel op' moest de loc er flink aan trekken. Hierdoor, en samen met de vele proefritten de twee weken ervoor, was de dieseltank bijna leeg. En dat terwijl een half jaar geleden de tank nog helemaal vol zat! Dat gebeurt bij een Spoorijzer niet zo snel...

 

Hier de loc tijdens de officiële indienst-stelling op 17 juli 2005. (foto: Allard Rogier van Ravesteijn)
Hier de loc tijdens de officiële indienst-stelling op 17 juli 2005. (foto: Allard Rogier van Ravesteijn)

Sindsdien wordt de loc bij de GSS regelmatig gebruikt voor rangeerwerk, demonstraties en voor de personenbakken (de kleine personenlorries). De Spoorijzer blijkt in de praktijk een prettige, betrouwbare machine te zijn die weinig onderhoud nodig heeft en komt op de historische steenfabriek in Heteren uitstekend tot zijn recht. 

 

Met de minigraver worden kieplorries geladen (1 juni 2019), Spoorijzer 109 doet het rangeerwerk.
Met de minigraver worden kieplorries geladen (1 juni 2019), Spoorijzer 109 doet het rangeerwerk.

Helaas ontbreekt er nog wel wat informatie over loc 109. Zo is wel bekend dat de loc in de periode voor Kampen nog ergens anders te werk is gesteld, maar wanneer dat was (dus wanneer de loc bij Oving wegging) en waar dat was is nog onbekend.


Bron: Sluijters, H. (1998). "Smalspoor in Bedrijf".